UDHERREFYES i PACIENTIT per DEMTIMIN e
LIGAMENTIT KRUCIAT ANTERIOR
Ligamenti kruciat (i kryqezuar) anterior eshte ligamenti i gjurit qe
demtohet me shpesh. Personat qe pesojne demtime te ligamentit te
kryqezuar te perparem jane me se shumti ata qe merren me aktivitet
atletike. Me rritjen e vendit qe po ze sporti ne jeten tone te
perditeshme sidomos dekadat e fundit, po rritet dhe numri i personave qe
kane demtime te ketij ligamenti te gjurit. Ky demtim, keto 15 vitet e
fundit, ka qene ne qender te vemendjes te kirurgeve ortoped, te cilet
kane arritur te kryejne operacione shume te suksesshme per riparimin e
ligamentit kruciat anteriror.
Ky udherrefyes do t’ju informoje mbi:
- Pritshmerite e kirurgut tuaj per rastin ne fjale
- Cfare dnodh gjate nderhyrjes
- Pritshmerite pas nderhyrjes
Anatomia
Ku ndodhet ligament kruciat anteriror (ligament i kryqezuar i perparem) dhe cili eshte funksioni i tij?
Ligamentet jane struktura te forta indore qe lidhin fundet kockore.
Ligament kruciat anterior –LCA ndodhet ne qender te artikulacionit te
gjurit, duke kaluar nga pjesa e pasme e femurit per tu lidhur ne pjesen e
perparme te tibias (kockes se kercirit).
LCA kalon neper nje hapesire te vecante ne femur te quajtur hapesira
interkondilare dhe fiksohet ne nje pjese te tibias te quajtur dhembi
tibial.
LCA eshte struktura kryesore qe kontrollon sa mund te leviz tibia
perpara nen femur. Nqs tibia leviz shume perpara atehere ligament mund
te rupturohet (cahet). LCA eshte ligament i pare qe tendoset kur gjuri
shtrihet. Nqs gjuri shtyhet mbi kete pike ose ben hiperekstension LCA
mund te rupturohet.
Struktura e tjera te gjurit gjithashtu mund te demtohet kur gjuri
perdridhet me force, si psh nje goditje ne futboll. Jo rralle verehen
dhe rupture te ligamentit kolateral medial te gjurit dhe te meniskut
lateral qe eshte nje strukture e bute ne formen e shkronjes U e vendosur
ne pjesen e jashtme t egjurit midis tibias dhe femurit.
Shkaqet e demtimit te LCA
Shkaku kryesor i demtimit te LCA eshte aktiviteti sportive. Jane te
shumte llojet e sporteve qe jane te lidhur me rupturen e LCA. Incidence
te larte per keto demtime kane sportet qe kerkojne qe shputa e kembes te
jete e shtrire dhe trupi te ndryshoje drejtim ne manyre te
menjehereshme si psh basketbolli. Futbolli gjithashtu eshte nje sport qe
shkakton rupture te LCA shume shpesh, ne kete sport kombinohen dis
faktore si mbajtja shtrire e shputes se kembes, ndryshimi i
menjehereshem i drejtimit te trupit dhe prania e rrezikut per kontakt
trupor. Skite ne siperfaqe te tatepjeta jane gjithashtu burim i shpeshte
demtimesh te LCA, sidomos pas daljes ne treg te cizmeve te skive qe
arrijne deri ne pulpe. Keto cizme e transmetojne forcen goditese gjate
rrezimit ne gju, ne vend qe ta shperndajne ate ne kerci dhe ne kycin e
kembes. LCA demtohen vecanerisht kur gjuri perdridhet me force ose
shtrihet me shume sec duhet (hiperekstension). Shume pacient referojne
se degjojne nje kercitje te forte kur ligament cahet dhe kane ndjesine
sikur gjuri leviz nga vendi.
Numri i demtimeve te LCA-se eshte rritur shume. Kjo eshte pjeserisht e
lidhur me rritjen e pjesemarrjes se tyre ne aktivitete atletike.
Studimet tregojne se atletet femra kane probabilitet 2-4 here me te
larte se atletet meshkuj per te pesuar ruptura/carje te LCA.
Studime te fundit kane vene ne dukje faktore te ndryshem qe
kondtribuojne ne rritjen e rrezikut per rupture te LCA ne femra. Eshte
vene re se muskujt e kofshes ne atletet femra jane me pak te forte se ne
atletet meshkuj. Kjo do te thote se femrat nuk mund te sigurojne
gjunje te tyre, dmth qe kane me pak mbrojtje gjuri gjate aktivitetit
fizik. Gjithashtu muskujt e kofshes punojne ndryshe ne meshkuj dhe ne
femra.
Muskuli kuadriceps (ne pjesen e perparme te kofshes) ne femra, punon
shume forte gjate perthyerjes se gjurit. Kjo e terheq tibian perpara,
rrit tensionin mbi LCA-ne duke e vene ne rrezik per rupture (carje)
Nderkohe qe, muskuli biceps (ne pjesen e pasme te kofshes) ne femra
pergjigjet me ngadale sesa ne meshkuj. Normalisht muskuli biceps (ne
pjesen e pasme te kofshes ) mbron tibian nga rreshkitja e terpruar
perpara. Ne femra, pergjigja e ngadalte e keij muskuli ben qe tibia te
rreshkase perpara me shum sec duhet duke tendosur LCS-ne. Studime te
tjera tregojne se LCA ne femra mund te jete me i dobet si pasoje e
veprimit te hormonit femeror, estrogjen. Te gjithe bashke keto faktore
mund te shpjegojne pse femrat kane rrezik me te larte per tu prekur nga
ruptura e LCA sesa meshkujt.
Simptomat
Simptomat qe shfaqen pas ruptures se LCA variojne nga rasti ne rast.
Zakonisht, artikulacioni i gjurit enjtet pak kohe pas demtimit. Kjo
eshte si pasoje e gjakosjes ne brendesi te artikulacionit te shkaktuar
nga carja e eneve te gjakut ne ligamentin e demtuar. Instabiliteti qe
vjen nga ruptura e LCA i shakton pacientit nje ndjesi pasigurie dhe te
levizjes se gjurit nga vendi, sidomos kur perpiqe te ndryshoje drejtimin
e gjurit. Mund te duket sikur gjuri do te rreshkase perpara.
Dhimbja dhe enjtja pas demtimit fillestar kalojne pas 2-4 javesh, por
gjuri mund te vazhdoje te ndihet i paqendrueshem. Simptomat e
pasigurise dhe paqendrueshmerise se gjurit jane ato qe duhen trajtuar.
Gjithashtu nje faktor i rendesishem per te vendosur per trajtim eshte
dhe fakti qe pas nje periudhe kohore te gjate
instabiliteti/paqendrueshmeria e gjurit cojne ne artrit te hershem te
gjurit.
Diagnoza
Historia e semundjes dhe ekzaminimi fizik i pacientit jane dy faktore
shume te rendesishem per vendosjen e diagnozes se ruptures ose demtimit
te LCA. Ne demtimet akute (te menjehereshme), enjtja eshte je tregues i
sakte. Rregulli i gishtit te madh eshte nje rregull i mire qe perdorin
ortopedet, ai konsiston ne faktin se cdo enjtje e tensionuar qe ndodh
brenda dy oreve pas demtimit te gjurit zakonisht shkaktohen nga
grumbullimi i gjakut ne brendesi te artikulacionit te gjurit, ajo qe
quhet hemartroze. Nqs enjtja ndodh nje dite pas demtimit, me shume
mundesi eshte pasoje e pergjigjes inflamatore.
Vendosja e nje gjilpere ne artikulacionit e enjtur dhe
aspirirmi/drenimi i sa me shume likidi (lengu) te jete e mundur e
lehteson enjtjen dhe i jep informacion te dobishem mjekut. Nqs gjate
drenimit te gjurit del gjak, ne 70% te rasteve kjo do te thote se LCA
eshte care. Ky likid gjithashtu mund te tregoje nese eshte demtuar ose
jo kerci artikular.
Gjate ekzaminimit fizik mjeku do te percaktoje sa eshte demtuar LCA
dhe nqs jane demtuar ose jo ligamentet e tjera ose indi kercor i gjurit.
Mjeku mund te kerkoje qe te beni nje radiografi per te perjashtuar
nje thyerje kockore. Ligamentet dhe tendinet nuk duken ne radiografi,
por gjaku ne brendesi te artikulacionit mund te jete dhe si pasoje e nje
thyerje ne strukturat e gjurit, ose kur copetohen pjese nga siperfaqa e
artikulacionit. Rezonanca magnetike eshte ekzaminimi me i sakte
nepermjet te cilit mund te vendoset menjehere diagnoza e ruptures se LCA
pa e pare fare gjurin. Rezonanca magnetike MR eshte nje ekzaminim shume
i mire per te pare LCA. Gjate ketij ekzaminimi perdoren vale magnetike
ne vend te rrezeve X per te treguar indet e buta e organizmit. Ne kete
menyre perftohen imazhe ne prerje te holla te zones se interest.
Zakonisht ky ekzaminim kryhet per te pare demtimet ne menisqet ose
ligamentet e gjurit. Ky ekzaminim eshte i padhimbshem dhe nuk ka nevoje
per injeksione ose lende kontrasti.
Ne raste se historia e semundjes dhe ekzaminimi fizik te cojne drejte
diagnozes se ruptures se LCA atehere rekomandohet artroskopia per te
konfirmuar diagnozen duke percaktuar shkaktarin e ketij problem ne gju.
Artroskopia eshte nje operacion qe konsiston ne futjen e nje fibre
optike mikroskopike qe ka nje kamere ne artikulacionin e gjurit qe i
mundeson kirurgut te ekzaminoje strukturat ne brendesi te gjurit;kercit,
ligamenteve dhe menisqeve. Ne pjesen me te madhe te rasteve diagnoza e
ruptures se LCA vendoset pa pasur nevojen e perdorimit te artroskopise
edhe pse ndonjehere LCA mund te riparohet nepermjet kesaj procedure.
Trajtimi
Trajtimi Jokirugjikal
Trajtimi fillestar i LCA te rupturuar ka per qellim uljen e dhimbjes
dhe te enjtjes se gjurit. Pushimi dhe medikamente antiinflamatore si
paracetamoli mund te ndihmojne ne uljen e simptomave.Mund te jete e
nevojshme qe te perdorni paterica derisa te mund te ecni pa caluar.
Pjesa me e madhe e pacienteve instruktohen te peshojne normalisht mbi
gju gjate ecjes. Artikulacioni mund te kete nevoje te drenohet me nje
gjilpere per te hequr gjakun ne artikulacion.
Shume paciente mund te bejne terapi fizike per trajtimin e demtimeve
te LCA. Terapistet trajtojne dhimbjen dhe enjtjen duke perdorur
akull,elektrostimulim dhe periudha pushimi me kemben te mbajtur ngritur
lart.
Ushtimet perdoren per te ndihmuar ne rifitimin e levizjeve te
artikulacionit dhe muskujve. Keto ushtrime fillohen menjehere me qellim
qe te rifitohen sa me shpejt levizjet e gjurit. Keto ushtrime perfshijne
perdorimin e nje biciklete te palevizeshme, terheqje e lehte
(stretching) dhe shtypje mbi gju e sushtruar nga fizioterapisti.
Ushtrimet gjithashtu jepen per te forcuar muskujt e kofshes. Me
lehtesimin e simptomave dhe rritjen e fuqise ju do te beni ushtrime me
specifike per te permiresuar stabilitetin e gjurit.
Mund te perdoret nje gjunjez per LCA-ne e cila zakonisht behet me
dore per cdo pacient specifikisht. Ajo ka qellim te permiresoje
stabilitetin e gjurit kur LCA nuk funksionon sic duhet. Gjunjeza
rekomendohet zakonisht kur gjuri eshte jostabel dhe nuk eshte ne plan
kirurgjia. Sic u permend edhe me siper, nje LCA i rupturuar qe nuk
riparohet shume shpejt con drejt artritit te gjurit. Ne keto raste
mjeket pershkruajne perdorimin e gjunjezes per te parandaluar demtimin e
artikulacionit te gjurit si pasoje e demtimit te ligamentit. Gjunjeza e
LCA sherben per te mos lejuar qe gjuri te leviz nga vendi gjate nje
aktiviteti te moderuar. Gjithsesi, ajo jep nje ndjesi jot e vertete
sigurie dhe nuk e mbron dot gjurin gjate aktiviteteve sportive qe
kerkojne kercim/hedhje, rrotullime ose ndryshime te shpejta te
drejtimit. Shume kirurg ortoped rekomandojne perdorimin e gjunjezes edhe
pas nderhyrjes kirurgjikale per nje vit. Keshtu qe dhe po te vendosni
t’i nenshtroheni kirurgjise, gjunjeza eshte je investim i mire pasi
gjithsesi do te perdoret.
Kirurgjia
Ne rast se simptomat dhe instabiliteti i gjurit nuk mund te mbahen ne
kontroll me gjunjezen dhe programin e rehabilitimit, atehere
rekomandohet kirurgjia. Qellimi kryesor i nderhyrjes kirurgjikale eshte
te mos lejoj tibian te levize perpara nen kocken e femurit me shume sec
duhet dhe gjuri te rimarr funksionin e tij normal.
Edhe kur kirurgjia eshte e domosdoshme, shume ortoped kerkojne qe
pacientet e tyre te bejne disa séance fizioterapia para nderhyrjes. Kjo
behet per te reduktuar enjtjen dhe per t ebere te mundur qe gjuri te
drejtohet plotesisht. Ne kete manyre ulet gjithashtu rreziku per fibroze
(shenja) brenda gjurit dhe sherimi eshte me i shpejte.
Metoda artroskopike
Pjesa me e madhe e kirurgeve tashme preferojne te rindertojne LCA-ne
duke perdorur nje pjese tendini ose ligament per te zevendesuar LCA-ne e
rupturuar. Kjo nderhyrje zakonisht realizohet nepermjet artroskopit.
Kjo kirurgji eshte kirurgji e mbyllur dhe kirurgu nuk ka nevoje te hape
artikulacionin, por vetem ben prerje te vogla mbi te. Artroskopi
perdoret per te pare artikulacionin e gjurit ne brendesi, nderkohe qe
kirurgu operon. Pjesa me e madhe e nderhyrjeve per rindertimin e LCA-se
nuk kerkojne shtrim ne spital te pacientit dhe shume prej tyre shkojne
ne shtepi te njejten dite pas nderhyrjes. Disa te tjere qendrojne nje
ose dy nete ne spital sipas nevojes.
Grafti i tendinit patelar
Nje graft (pjese zevendesuese) qe perdoret per te zevendesuar LCA-ne
eshte tendini patellar, i cili lidh kupen e gjurit (patelen) me kocken e
kercirit (tibian). Kirurgu heq je shirit te holle nga tendini patelar
per ta perdorur ne zevendesimin e LCA-se.
Grafti i tendinit te muskulit biceps femoral
Kirurget gjithashtu perdorin graft nga tendini i muskulit biceps
femoral (muskuli ne pjesen e pasme t ekofshes) per te rindertuar LCA-ne e
rupturuar. Ky graft merrret ne nje nga tendinet e ketij muskuli qe
fiksohen ne kocken e kercirit (tibia) direkt poshte gjurit. Grafti i
perdorur per te rindertuar LCA-ne merret nga nje tendin i muskulit
biceps femoral te quajtur semitendinousus. Ky tendin kalon perms pjeses
se brendeshme te kofshes dhe te gjurit. Kirurget shpesh perfshijne dhe
nje pjese tjeter te tendineve te muskulit te pasem te kofshes qe eshte
ngjitur me ate semitendinosus te quajtur gracilis. Duke u formuar nga
3-4 shirita tendinoze, ky graft ka pothuajse te njejten force si grafti
nga tendini patelar.
Rindertimi me alograft
Per rindertimin e LCA-se mund te perdoren material te tjera
gjithashtu. Ne disa raste perdoret alografti qe eshte indi qe merret nga
nje person tjeter. Ky ind perftohet nga dhuruesit e indeve dhe organeve
ne momentin e vdekjes se tyre dhe qe ruhet ne banken e indeve, ku
kontrollehet per pranine e infeksioneve, sterilizohet dhe ruhet ne
ngrirje. Ne momentin qe nevojitet,kirurgu e porosit dhe e perdor per te
rindertuar LCA-ne. Alografti mund te jete marre nga tendini patelar,
tendinet e muskujve te pasem te kofshes ose tendini i Akilit ne pjesen e
pasme te thembres.
Pjesa me e madhe e kirurgeve perdorin alograftin e tendinit patelar,
pasi tendini vjen bashke me kocken origjinale te kapur ne te dy pjeset
fundore te graftit (nga patela dhe tibia). Kjo e lehteson fiksimin e
alograftit ne vendin e duhur. Avantazhi i perdorimit te alograftit eshte
se kirurgut nuk i duhet te marre pjese te tendineve te tjera te trupit
gjate nderhyrjes per ti perdorur si graft. Gjithashtu operacioni zgjat
me pak sepse grafti merret gati .
Rehabilitimi
Rehabilitimi jokirurgjikal
Rehabilitimi jokirurgjikal i LCA-se se rupturuar zgjat 6-8 jave.
Terapistet trajtojne dhimbjen dhe enjtjen duke perdorur akull,
elektrostimulim dhe periudha pushimi me kemben te mbajtur ngritur lart.
Gradualisht shtohen ushtrimet per te permiresuar harkun e levizjeve te
gjurit dhe per ta fuqizuar ate. Ne rast se mjeku juaj rekomandon
perdorimin e gjunjezes, fizioterapisti do ju ndihmoje ta gjeni dhe ta
perdorni ate.
Ju mund te rifilloni aktivitetin sportive kur muskujt tuaj kane
arritur pothuajse nivelin e plote te forces, kur gjuri juaj nuk enjtet
ne menyre te herpashershme dhe nuk keni problem me gjurin kur nisni
levizjen.
Pas kirurgjise
Pjesa me e madhe e kirurgeve keshillojne pacientet e tyre te bre
fizioterapi pas nderhyrjes per rindertim te LCA-se. programi i
rehabilitimit mund te zgjase 4-6 muaj pas kirurgjise ne menyre qe te
marrim rezultatet maksimale te rindertimit kirugjikal te LCA-se.
Fillimisht do te keni 2-3 seanca fizioterapie ne jave. Nqs kirurgjia dhe
rehabilitimi shkojne ashtu sic jane planifikuar, ju mund te merrni nj
eprogram ushtrimesh qe do ti beni ne shtepi dhe te takoheni me
terapistin tuaj cdo disa jave per nje periudhe 4-6 mujore.
